Çeçen-İnguş Müzik ve Çalgılarına Bir Bakış

ÇEÇEN VE İNGUŞ HALKLARININ GELENEKSEL MÜZİK VE ÇALGILARINA GENEL BİR BAKIŞ

A GLANCE TO TRADITIONAL MUSIC AND INSTRUMENTS OF CHECHEN AND INGUSH PEOPLES

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ
Güzel Sanatlar Fakültesi, Uluslararası Cumhuriyet Sanat Günleri Sempozyumu
18-19-20 Nisan 2017, Sivas

M. Tekin KOÇKAR¹, A. Abrek KOÇKAR²

Özet: Bu çalışmanın amacı Kuzey-Doğu Kafkasya Halklarından Çeçen ve İnguş Halklarının geleneksel müzik türleri, çalgıları ve ses yapılarının genel bir bakış açısıyla araştırılmasıdır. Çalışmanın kapsamını tarihsel ve kültürel olarak birbirlerine çok yakın olan bu halkların geleneksel icra yöntemlerini incelemek oluşturmaktadır. Çok geniş bir sözlü folklor geleneğine sahip olan Çeçen-İnguşların, Sovyetler birliği dönemine kadar olan dönemde yazılı edebiyatları ve modern sanat ürünleri oldukça azdı. Bu dönemde geleneksel müzikler derlenmiş, geleneksel sözlü edebiyat modern anlayışla yeniden ele alınmış, yeni sanatçılar ve yapıtlar ortaya çıkmıştır. Çeçen-İnguş şarkılarının icrası sırasında insan seslerine ve geleneksel danslara eşlik eden çalgılar da vurmalı, yaylı, telli ve nefesli sazlar biçiminde sınıflandırılmıştır. Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılarak daha önce müzikologlar, etnologlar ve çeşitli araştırmacılar tarafından derlenmiş eski ses kayıtlarına dayalı kaynaklar taranmış, yayınlar ve görüntü kaynakları ile internet taraması gerçekleştirilmiştir. Taranan kaynaklardan bazı sesli ve görüntülü örnekler QR Code’ları ile bildiri sonunda eklenmiştir.

Anahtar kelimeler: Kafkas Müziği, Çeçen-İnguş Müziği, Vaynakh Müziği, Pondar.

Abstract: The objective of this study is to observe and search traditional music types, instruments and sound structures of North-East Caucasus Chechen and Ingush peoples with a broad perspective. Analysing traditional performing methods of these two historically and culturally very similar ethnic groups forms the scope of the study. Chechen-Ingush, who has a broad verbal folklore culture, had a very limited literature and modern art works until Soviet Union period. In this period, traditional music was listed and compiled, traditional verbal literature was handled with a modern approach, new artists and artworks appeared. During Chechen-Ingush songs performance, human voice and traditional dances are accompanied with instruments classified as percussion, stringed and wind instruments. In this study qualitative research system is used. Old voice recorded resources compiled by musicologists, ethnologists and various researchers, publications and visual resources were searched and internet search was made. Some of the audio and video resource samples are added at the end of this notice via QR Code. Key

Words: Caucasian Music, Chechen – Ingush Music, Vaynakh Music, Pondar.

GİRİŞ

Çeçenler ve İnguşlar Kimlerdir?

Çeçenler ve İnguşlar dil ve kültür bakımından birbirlerine yakın akraba olan iki halktır. Her iki halk da kökenlerinin, Ön Asya’dan Kafkasya’ya M.Ö. 6. – 5. yüzyıllarda gelip yerleşen tarihi “Nakh” halkından geldiğini kabul etmekte ve kendilerine “Nokhçi veya Nokhço” ve “Galgay” adını vermektedirler. Ortak üst kimlik olarak da “Vaynakh (bizim halkımız)” adını kullanırlar. 16. yüzyıla kadar Kafkas sıradağlarının kuzeyinde ve orta doğu kesimlerinde dağlarda yaşayan Nakh halkının bir kısmı bu yüzyılda İslamiyet’i kabul ettikten sonra ovalara da inerek bölgedeki geniş düzlüklerde yaşamaya başlamışlardır (Kuznetsov, 2009: 37).

Resmi olarak ilk kez “Çeçen” adı 18. yüzyılın başlarından itibaren Rus ve Gürcü kaynaklarında anılmaya başlamış ve Çeçenler, Rus İmparatorluk topraklarına 21 Ocak 1781 tarihinde katılmışlardır.

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren 30.000 kadar Çeçen ve İnguş, Anadolu topraklarına da göç ederek doğu ve güneydoğu Anadolu bölgelerine yerleştirildiler.

Sovyetler birliği döneminde Çeçen-İnguş Cumhuriyeti adı altında tek Cumhuriyet olarak yaşarlarken II. Dünya Savaşı sonunda ülkelerine ihanet ettikleri gerekçesiyle 23 Şubat 1944 yılında Stalin tarafından sürgüne tabi tutulan Çeçen ve İnguşlar topyekun Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Sibirya’ya gönderilmişlerdi. 1957 yılında hakları iade edilerek ülkelerine geri döndüler (Bugay, 2004: 309).

Çeçenler ve İnguşlar (Vaynakhlar) Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Rusya Federasyonu’na bağlı olarak kurulan 1992 yılında “Çeçen Cumhuriyeti (Çeçenistan)” (başkenti Grozny) ve “İnguş Cumhuriyeti (İnguşetya)” (başkenti Nazran) adı altında iki ayrı cumhuriyette yaşamaktadırlar (Harita 1).

Kist ve Tuşlar ise Gürcistan sınırları içerisinde yar alan dağlık bölgelerde küçük köyler halinde yaşamlarını sürdürmektedirler.

Kültürel Yapı:

Kafkas Dilleri arasına giren Çeçen, İnguş, Kist ve Tuşların³ oluşturduğu dil grubunu dil bilimcileri “Nakh” dil ailesi olarak adlandırmaktadırlar. Vaynakhlar, birbirlerinin konuşmalarını gayet iyi anlamalarına rağmen, dil bilgisi farklılıkları ve sözcük dağarcığı açısından iki ayrı dil olarak düşünülmektedir.

Çok geniş bir sözlü folklor geleneğine sahip olan Çeçen-İnguşların (Vaynakhların), Sovyetler Birliği dönemine kadar olan dönemde yazılı edebiyatları ve modern sanat ürünleri hiç yok denecek kadar azdı. 19. yüzyılda başlayan ilk folklor derleme çalışmalarının ardından SSCB döneminde geleneksel müziklerin derlenmesi, kayıt altına alınması, geleneksel edebiyatın modern anlayışla yeniden ele alınması, sanatçıların ve yapıtların ortaya çıkması gerçekleşmiştir (Dolgiyeva, ve diğerleri, 2012: 284) (QR Code 1).

Rus ve Batılı araştırmacıların Çeçen-İnguş kültürüyle olan ilk temasları 19. yüzyılın ilk yarısında başlamaktadır. P.K. Uslar, A.P. Berje, N.E. İvanenkov, A.P. İppolitov ve başka araştırmacılar Çeçen-İnguş kültürü ile ilgili birtakım yayınlar yapmışlardır. Ancak yayınlarında genel karakterlerin açıklamalarının dışında çok ayrıntılı bilgiler bulunmamaktadır. 1818 yılında Rus Müzik araştırmacısı, kemancı ve pedagog İvan Vikentyeviç Dobrovolskiy, Astrahan’da kendi çıkardığı “Aziatskiy Muzikalnıy Jurnal” adlı müzik dergisinde ilk kez Çeçen müziklerinden oluşan bir koleksiyonu yayınladı (Fotoğraf 1)⁴ (Dobrovolskiy, 1818: 312). Uzun yıllar sonra da Gürcü besteci ve etnomüzikolog Dimitriy İ. Arakişvili (Arakçiev), 1907 – 1910 yılları arasında bölgede yaptığı derlemeleri düzenleyerek “Russkaya Muzikalnaya Gazeta”da 1913 yılında yayınladı.

1927 yılında yayınlanan “Serdalo” adlı gazetede yazan ünlü araştırmacı N. F. Yakovlev, “Bazı Çeçen halk şarkıları ve şiirlerinin o kadar yaratıcı ve şaheser ifadeleri vardı ki bu şiir ve şarkılar Rusça’ya çevrilmiş olsalardı dünya edebiyatına ve kültürüne dikkati çeken mükemmel bir katkıda bulunabilirlerdi” demektedir (Rasumov, 2015: 5).

1925 yılında kompozitör Aleksandr Davidenko tarafından tüm Çeçenistan köy köy dolaşılarak yapılan derleme kayıtlarının bir kısmı 1926 yılında yayınlandı. “Piyano için iki el 30 Çeçen halk şarkısı (30 обработок чеченских народных мелодий для фортепиано в 2 руки и 30 чеченских мелодий, записанных, А. А. Давиденко)” adıyla yayınlanan bu kitapta genel olarak tarihsel, ritüel tören, aşk ve dans ezgilerine yer verilmiştir. Ünlü kompozitör Milly A. Balakirev’in de Çeçen müziğine ilgi duyduğu bilinmektedir (Rasumov, 2015: 9)

1936’da G. H. Mepurnov (Çeçen-İnguş şarkıları – Pesni Çeçeno-İnguşetii) adlı kitabını yayınladı. Çeçen ve İnguşların 1944 yılında Stalin tarafından Orta Asya ve Sibirya’ya sürgün edildikleri dönemde Vaynakhlarla ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanmamaktadır. Ancak ülkelerine döneme izni verildikten sonra 1957 – 1959 yılları arasında E.A. Kolesnikova, A.M. Halebskih, M.M. Halebskih, S. Sugayeva ve N.S. Reçmenskiy’den oluşan bir heyet tüm Çeçen-İnguş bölgesini dolaşarak geniş çaplı bir araştırma ve derleme çalışması yaptılar. 1959 yılında yaptıkları bu çalışmaları, içerisinde en eski halk şarkılarının da bulunduğu bir antoloji olarak yayınladılar. Antolojide toplam 66 adet derleme malzemesi bulunmaktadır. N. S. Reçmenskiy ayrıca Çeçenskiye i inguşskiye narodnıye melodii i pesni (1962), Çeçeno-inguşskiy muzıkalnıy folklor (1963), adlı kitapları ile bölgede yaptığı ayrıntılı derleme çalışmalarını yayınladı.

Daha sonraki yıllarda S. Ç. Elmurzayev, H. Ahmadov, Çeçen Ulusal Marşı bestecisi kompozitör Umar Beksultanov, A. Şahbulatov, S. Sugayev, müzik eğitmeni L. Brailovskiy, B. Bronşteyn (Fotoğraf 2) (Yakubov, 2015: 7), B. Şnaper ve diğerleri yaptıkları derleme çalışmalarını iki ciltlik bir kitapta topladılar (Nunuev, 2008: 318).

Vaynakh Müzikleri:

Tarihsel süreç içerisinde Vaynakh müzikleri geleneksel olarak Sosyal ve Politik Şarkılar; Günlük Yaşam Şarkıları; Aşk Şarkıları; Hiciv Şarkıları; Mizahi Şarkılar; Dans Şarkı ve Ezgileri; Lirik Ağıtlar ve Kahramanlık Şarkıları, Destanlar, Ninniler ve Dini müzik olarak adlandırabileceğimiz Zikr’ler olarak sınıflandırılabilir.

Özellikle Kahramanlık şarkıları ve Destanlar diğer Kuzey Kafkasya halklarında olduğu gibi Vaynakh halkında da önemli bir yer tutmaktadır. “İlli” adı verilen kahramanlık şarkıları sözlü, çalgı eşlikli ya da yalnızca çalgı ile seslendirilebilmektedir. Çok özel bir icra tekniği ve yeteneği gerektiren İlli’ler için, söyleyen kişinin günlerce önceden hazırlık yapması gerekmekteydi. Günümüzde İslamiyet’in yoğun olarak yaşandığı Çeçenistan’da 1980’li yıllardan sonra çok fazla seslendirilmeyen eski pagan kültüre ait olan bu destan şarkılarını en son söyleyen kişi Abdül-Vahit Damkaev’dir (Okarov, 2014) (QR Code 10).

Kuzey Kafkasya’nın ortak kültür değerlerinden olan “Nart Destanları”, Çeçen ve İnguş kültüründe çok az ve karmaşık biçimde yer bulmalarına rağmen yine de bazı Nart Destan tanrıları panteonu ve kahramanları ile ilgili şarkılara rastlanmaktadır. Bunlar İnguşlarda; Dyela-Eştr (Tanrılar tanrısı), Sela (Gürültü ve Şimşek tanrısı), Hinana (Su anası), Darznana (Fırtına anası), Mihanana (Rüzgâr anası), Elta (Avcılar ve vahşi hayvanlar tanrısı), Mehkanana (Yer anası) ile Koloy Khant, Seska Solsa, Sela Sata, Malha Aza, Hamçi Pataraz, Nyasar, Botkiy Şirtka, Phagal Bariy gibi kahramanlar; Çeçenlerde Dyela Molkh (Güneş Tanrısı), Tuşoli (Doğurganlık ve bereket tanrısı), Unnana (Hastalık tanrısı), Tsu (Ateş tanrısı), Yelta (Toprağın koruyucusu), Seska Sosla, Uruzman, Dardzin-Nana, Kinda Şoa ve Khamçi gibi Nartlar ile ilgili resitatif söylenen epik şarkılardır (İlyasov, 2009: 51; Dahkilgov, 2012: 7).

Vaynakh kültüründe pagan tanrılarla ve Nart kahramanları ile ilgili şarkılara az ve çok karmaşık olarak bulunmasının nedeni diğer Kafkasya halklarından çok önceleri pagan kültürden vazgeçerek İslamiyet’i kabul etmeleri olarak görülebilir.

İlli şarkılarında savaşçı kahramanlar konunun ana temasını oluştururlar. Bu kahramanlar cesur ve gözü pek, dikkatli ve temkinlidirler. Aynı zamanda Kafkas halklarının sosyal yaşam kurallarını oluşturan “Adat”⁵ kurallarını uygularlar. Bu kahramanların destan kahramanlarından farkı vardır. İnsanüstü değillerdir. Gerçek insanlar gibi halkı için, köyü için kendisini feda etmeye hazır, nazik, kibar ve onurludurlar. “İllança” adı verilen şarkıcıların söylediği İlli şarkılarına örnek olarak; İsmaylin Dudin illi, Ela Kaharmin illi, Zaytan Şihmirzin illi, Taymin Bibolatan illi, Evtarhoyn Ahmadan illi, Nesarhoyn Malsakan, Betakan Saldullin illi, Obarg Varin illi gibi şarkılar gösterilebilir. (Munaev, 2016).

Örneğin Taymin Bibolat şarkısında 19. yüzyılın başlarında çok ünlü bir binici olan halk kahramanı Bibolat anlatılır. Uzun yıllar Çeçenistan’da “Adat”a göre kurulan yaşlı mahkemesinde başkanlık yapan Bibolat, Çeçen topluluğunun çıkarlarını savunmaktaydı. Ünlü Rus yazarı Puşkin 1829 yılında yazdığı “1929 yılı Sefer Zamanı Erzurum Gezisi (Puteşestviye v Arzrum Vo Vremya Pohoda 1829 goda)” adlı anı kitabında Abrek Taymin Bibolat ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermektedir (Puşkin, 1975: 484).

Taymin Biybolat:

ЦIоькъа лоьман ва санна, цIе йолу Биболат, хьан цIе ма южийла лоьман южуш а.
Гила борз ва санна, ка йолу Биболат, хьан хьуьнар ма духийла берзан духуш а.
Оха-м лом ду олура, лекха лам цIийзош дерг, хьо хиллера, Биболат, лекха лам цIийзош верг.
Хьо везачийн кийра цIиэн деши детта, Цавезачийн кийра – шийла ша бетта.

SIoka loman va sanna, sIe yolu Bibolat, han sIe ma üjiyla loman üjuş a.
Gila borz va sanna, ka yolu Bibolat, han hunar ma duhiyla berzan duhuş a.
Oha-m lom du olura, lekha lam sIiyzoş derg, ho hillera, Bibolat, lekha lam sIiyzoş verg.
Ho vezaçiyn kiyra sIien deşi detta, Savezaçiyn kiyra – şiyla şa betta.

Kaplanın ününü taşıyan Bibolat, arslan küçük düşse bile senin adın lekelenmez,
Yalnız kurt gibi becerikli Bibolat senin kahramanlıkların solmaz, kurdun işleri kötüye gitse bile,
Biz sanmıştık ki yüksek dağlarda aslanın kükremesi yankılanıyordu, meğer o senin sesinmiş,
Sana saygı duyanların göğsü altınla dolsun, senden nefret edenlerin göğsü buzla dolsun.

(Rasumov, 2015: 10).

Vaynakhların günlük yaşamlarında en çok söyledikleri ve genellikle kadınların seslendirdiği aşk şarkıları ve maniler “Yiş” (Çeçen) veya “Eşarş” (İnguş) diye adlandırılmaktadır. Söylendiği yere, kişiye ve zamana göre de Laduglu yiş (Çeç.), Laduvgla eşaraş (İnguş), Halharan yiş (Çeçen), Halhara eşarş (İnguş), Zabare Eşaraş, gibi adlar almaktadır. Günlük yaşam içerisindeki komiklikleri, olumsuzlukları hicveden Yiş veya Eşarş’larda sözgelimi genç kızların evli erkeklerle dalga geçmesi gibi sözlere yer verilir. Eşarş şarkılarına Bezaman eşarş, Zabare Eşarş, Satiran eşarş, Halharan eşarş gibi şarkılar örnek verilebilir. Ninniler ise Aganan yiş (Çeçen), Dladija yiş (İnguş) olarak adlandırılır (Rasumov, 2015: 10; Yakubov, 2015).

Aşk şarkıları Vaynakh halkının en çok sevdiği, popüler şarkılardı. Adat’a göre bu şarkıları daha çok genç kızlar söylemekteydi. Eski aşk şarkılarından birisi anne ve kızın karşılıklı konuşmasını seslendirmektedir:

– Алалай, вададай, со йина баба,
Вайн аннийн божлара са цIена гила,
И хIунда балийна хаьий хьуна?
– Хьо еха вогIучу гуьржийн эло балийна.
– Сан нана, сан даго тIе ца оьцу и!
Аса сайна лехна буьйсанах де ден кIант.

– Alalay, vadaday, so yina nana,
Vayn anniyn bojlara sa sIena gila,
İ hIunda baliyna haiy huna?
– Ho eha vogIuçu gurjiyn elo baliyna,
– San nana, san dago tIe sa osu i!
Asa sayna lehna buysanah de den kIant.

– Alalay, vadaday beni doğuran ana,
Bizim ahırımızdaki safkan at,
Kimi getirdi biliyor musun?
– Seni istemeye Gürcü beyi geldi.
– Oy anneciğim benim kalbim onu istemiyor,
Benim gecemi gündüz eden kendi sevdiğim var! (Rasumov, 2015: 12)

Çeçen-İnguş geleneksel müziklerinin en çarpıcı örneklerine dans ezgilerinde rastlanmaktadır. Geleneksel töre ve törenlerin en vazgeçilmez unsurlarından birisi olan geleneksel danslar, Vaynakhların günümüzde diğer Kuzey Kafkasya halklarını da etkileyen önemli kültür ögelerindendir. Vaynakhların geçmişten günümüze kültürlerini ve ulusal karakterlerini çarpıcı biçimde yansıtan bu danslar ve ezgileri 1944 yılında Çeçen ve İnguşların Asya steplerine sürgün edildiklerinde Gürcü koreograflartarafından alınarak sahneye taşınmış ve Gürcü dansları olarak dünyaya tanıtılmıştır⁶.

Vaynakh halk danslarının geçmişi çok eskilere dayanmaktadır. Dansların karakteristik yapılarına bakıldığında Çeçen-İnguş halkının tarihsel ve kültürel geçmişinin, geleneklerinin estetik bir biçimde yansıtıldığını görmek mümkündür. Danslarda kadınların zarafeti ve inceliği erkeklerin ise atletik ve hareketli kol, ayak ve vücutlarının uyumlu bir biçimde dansın ezgisine eşlik ettiği görülebilir. Lezginka veya İslamey olarak adlandırılan bu dans ezgileri Dağıstan’dan başlayarak Kuzey Kafkasya’nın tamamına yayılmıştır.

Dans ezgilerinin genel karakteri 3/8, 2/4’lük, 4/4’lük ve bazen de 12/16’lık ölçülerdedir. Hemen tamamı iki zamanlıdır. Ağırca ve ritmik bir tempoda başlar, son bölümlerinde gittikçe artan bir hızla sona erer. Ölçü içerisinde bazen ezginin birinci bölümünde iki sekizlik veya bir dörtlük, ikinci bölümünde triole, bazen ilk bölümünde triole ikinci bölümünde iki sekizlik, bazen de arka arkaya iki triole bulunur (Fotoğraf 4, 5) (QR Code 19, 20).

İlk Çeçen halk müziği bestecilerinden birisi Umar Dimaev’dir (Fotoğraf 6). 15 yaşında profesyonel olarak garmon çalmaya başlayan Dimaev, ilk halk müziği bestelerini 1929 yılında yazmaya başlamıştır. 1939 yılında “Tüm Halk Müzikleri İcracıları Yarışması”nda birincilik ödülü aldı. 1954 yılında davet edilerek “Çeçen-İnguş Devlet Filarmoni Topluluğu”nun müziklerini yapmaya başladı. Dimaev’in eserleri yalnızca Çeçen-İnguş halkının değil tüm Kuzey Kafkasya’nın müzikal kültürüne büyük katkılarda bulunmuştur (İlyasov, 2012: 117).

Son yıllarda adı en çok geçen kompozitörlerden birisi Adnan Şahbulatov’dur. Şahbulatov, Çeçen müzik kültürüne yenilik getiren ve Avrupa müzik kültürü ile geleneksel Vaynakh müziğini birleştiren eserler bestelemiştir.

Çeçen halk müziğini temel alarak yeni eserler ortaya koyan diğer kompozitörler arasında Umar Beksultanov ile Umar Dimaev’in oğulları Said Dimaev ve Ali Dimaev sayılabilir (İlyasov, 2012: 118).

SSCB döneminde Vaynakh müzikal kültürüne katkıları olan ünlü dansçı ve müzisyenler de şunlardır: bale ve dans sanatçısı Mahmud Esambaev (Fotoğraf 7); müzisyenler: Maryam Aydamirova, Valid Dagaev, Sultan Magomedov ve Şita Edisultanov.

1979 yılında Şita Edisultanov önderliğinde kurulan “İlli” adlı halk şarkıları korosunun günümüze kadar çok sesli Vaynakh müziğinin tanıtılmasında çok büyük katkıları olmuştur. Topluluk, İmran Usmanov, Magomed Yasayev, İlâs Abdulkarimov, Sultan Paşayev, Kamaldi Gambulatov, Suleyman Tokkayev, Magomed Ujahov, Biluhaji Didigov, Ramzan Çakarayev, Malh-Azni Aziyeva, Malika Aydamirova ve Aymani Aydamirova’dan oluşmaktaydı. 1999 yılında Rus – Çeçen savaşı sırasında çalışmalarına ara veren topluluk yenilenerek konserlerine devam etmektedir.

Vaynakh kültüründe ve özellikle Çeçenlerde son yıllarda İslami geleneklerin yoğun olarak yaşandığı ve bunun sonucu olarak dini müziğin ve “Zikr” törenlerinin çokça yapıldığı görülmektedir. Namaz öncesi veya sonrası düzenlenen bu törenlerde söylenen Zikr’ler Allahın adını anmayı, Peygamberin ve din büyüklerinin yaşamına övgüleri içerir (QR Code 17, 18).

Vaynakh Geleneksel Çalgıları:

Diğer Kafkasya halklarında olduğu gibi Çeçen ve İnguş müzikal çok sesliliği ve koral yapısı geleneksel töre ve törenlerde icra edilen müziğin temelini oluşturmaktadır. Bu müziğe eşlik eden çalgılar da söz konusu çok sesliliğe uygun olarak düzenlenmiş olan klavyeli, telli, yaylı, üflemeli ve vurmalı çalgılardır.

Ekim Devrimi sonrasında 1930’lu yıllarda Çeçen-İnguş Cumhuriyeti’nde birçok yerel halk çalgıları orkestrası, Halkdansları toplulukları ve bunlara eşlik eden çalgı toplulukları kurulmaya başladı. 1936 yılında da Devlet Halk Çalgıları Orkestrası kuruldu (Fotoğraf 8). Çalgı bakımından çok zengin olmayan Vaynakh kültürüne Rus ve diğer Kafkas halklarından yapılan yeni çalgı uyarlamaları yapıldı. Böylelikle aslında çok zengin olan geleneksel müzik kültürüne icra ve dinleti zenginliği de katılmış oldu.

Garmon: 1800’lü yılların sonlarında Almanya’da yapılarak Rusya’da ortaya çıkmış ve 19. yüzyılın sonlarında Kuzey Kafkasya’da yaygınlaşmış olan, günümüzde en çok kullanılan akordeon benzeri çalgı olan “Garmon”, Çeçenlerde “Kekhat Pandur (Çeçen) veya Kakhat Pandar (İnguş)” adını alır.

Garmonun tarihi ile ilgili çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bazı kaynaklarda bu çalgıyı Rusya’da ilk kez 1783 yılında Çek asıllı bir usta olan Frantişek Kirşnik’in, Senkt Petersburg’da (Leningrad) yapmış olduğu belirtilmektedir. Günümüzdeki biçimine ise 1829 yılında Viyana’da yaşayan Rus asıllı bir usta olan Demianov getirmiştir. Sol el bölümünde iki sıralı, sağ el bölümünde de iki sıralı klavyenin icadı Demianov’a aittir.

Garmonların seri olarak yapımına ise 1830 yılında Tula şehrinde İvan Sizov adlı usta tarafından başlanmıştır⁷. On yıl içerisinde Rusya’nın bütün bölgelerine yayılmış ve halk müziğinde kullanılmaya başlanmıştır. Kromatik garmonu ilk kez tasarlayan ise Tula şehrinde yaşayan müzisyen Nikolay Beloborodov olmuştur. Son yıllarda üç ve dört sıralı klavyeler de tasarlanmaktadır⁸.

İkinci Dünya Savaşı sırasında Rus askerlerinin morallerini yüksek tutmak amacıyla ilk önce 1941 yılının yaz aylarında 12.000 adet garmon imal edildiği, daha sonra buna sonbahara doğru 60.000 daha eklenerek orduya dağıtıldığı bilinmektedir. Bu yıllarda Garmon’un gerçekten askerlerin morallerini yükselttiği görülmüştür. Bu Garmonlara da “Asker Garmonu – Soldatskiy Garmon” adı verilmiştir (Fotoğraf 9, 10).

Vaynakhlarda başlangıçta geleneksel olarak kadın çalgısı olarak bilinen, son yıllarda erkeklerin de çokça çalmaya başladığı bir çalgıdır. Kromatik ve diyatonik olarak iki çeşidi bulunur. Geniş melodi yapısıyla dans müziklerinde de en çok kullanılan çalgıdır.

Günümüzdeki en iyi icracıları olarak Ramzan Paskaev, Batraz Tsarahov, Umar sagaipov, Deni Satabaev, Bulat Gazdanov, soslan Dzutsev ve Aslan Şautvalov sayılabilir.

Telli Çalgılar:

Dahçan Pandar (İnguş), Deçig Pondar (Çeçen):

Vaynakh halkının en eski halk çalgılarından birisi olan Deçig Pondar (Dahçan Pandar), üç tellidir. En eski biçimlerinde teller at kılından, sığır damarlarından veya hayvan sinirlerinden yapılmaktaydı. Günümüzde artık metal teller kullanılmaktadır. Çalgının sözcük etimolojisine bakıldığında Çeçence phan (çeç), Phon (İng)=damar, “dar=yapılan anlamına gelir. Daha sonra Deçig (Çeç), dahçan (İng)=ağaç sözcüğü eklenerek “Deçig Pondar”, “Dahçan Pandar” olarak adlandırılmıştır (QR Code 2, 3, 4).

Efsaneye göre Moğol İmparatoru Timur askerlerine: “- Çeçenlerin Pondar’ını aldınız mı? diye sorar. Askerler almadıklarını söyleyince Timur: “ – O zaman Çeçenleri fethedemedik!” demiştir (İlyasov, 2012; 110).

Rus–Çeçen savaşına kadar hemen her evde mutlaka bir Deçig Pondar bulunmaktaydı. Vaynakh halkının en önemli geleneksel çalgısı olarak görülmekteydi. Savaş yıllarına kadar “İllança”ların söylediği “İlli” denen epik şarkılara eşlik çalgısı olarak kullanılan çalgılardan birisiydi. Son yıllarda okullarda verilmeye çalışılan eğitimler, televizyon ve radyo kanallarından yapılan yayınlarla bu çalgının eski günlerine kavuşturulmasına çalışılmaktadır.

Günümüzde Deçig Pondar yapan ustalar çok azalmıştır. Son yıllarda bu çalgıyı yapan ustaların başında İbragim İsmailov gelmektedir. Daha sonra Gudermes şehrinde seri imalat yapan Hasan Bazaev usta bilinen en iyi ustalardır (QR Code 11, 12).

Şiytmerz (Шийтмерз): Lir çalgısına benzeyen bir çeşit Arptır. 12 tellidir. Çeçence de anlamı oniki tel (Şiytta: oniki, merz: tel) demektir. Eskiden genellikle Nart şarkıları bu çalgı ile seslendirilirdi ancak günümüzde bu çalgı çok az kullanılmaktadır.

Yaylı Çalgılar:

Adhoku Pandur (Çeçen), Çondarg (İnguş): Gövdesi yuvarlak, diktörtgen veya elips formunda, iki diz arasına alınarak çalınan yaylı bir çalgıdır. Kimi zaman da bir askı vasıtasıyla omuza asılarak da çalınır. Çoğunlukla akçaağaçtan yapılır. Eskiden “İlli” denen epik şarkıları söyleyen “İllança”lara eşlik çalgısı olarak kullanılırdı.

Üflemeli Çalgılar:

Şedalg (Çeçen), Şedilg (İnguş) (Шедолг, шедилг): Bir çeşit kaval olan Şedalg, kamıştan veya kestane, gül, ceviz, akçaağaç gibi ağaçlardan oyularak yapılır. En eski Çeçen-İnguş çalgılarından olan Şedalg’ın Nartlar döneminden bu yana var olduğu kabul edilmektedir.

Zurma (Zurna): Anadolu, Asya, Balkanlar ve İran’ı da içine alan geniş bir coğrafyada kullanılan bu halk çalgısı Çeçen-İnguş kültürüne Dağıstan bölgesinden girmiş bir çalgıdır. Dağıstan bölgesine de Azerbaycan’dan girdiği düşünülmektedir. Dağ köylerinde genellikle erkeklerin açık havada düzenledikleri töre ve törenlerde yöre ezgilerini seslendirmek için kullanılır (QR Code 16).

Vurmalı Çalgılar:

Jarğa (İnguş), Jirğa (Çeçen): Bir çeşit deftir. Erkekler tarafından dini müziklerde ve zikr ayinleri sırasında kullanılır. Halk Çalgıları orkestrasında da çeşitli boyutlarda olanları kullanılmaktadır (QR Codes 17, 18).

Vott veya Vota (Koltuk davulu): Diğer Kafkasya halklarında doli, dauli, baraban gibi adlar da alır. Silindir formunda bir kasnaktan yapılmış olan çalgının her iki tarafına gergi mandallarıyla keçi, oğlak ya da geyik derisi bir sağlam ip aracılığıyla gerilir. Ortalama olarak 30cm. çapında, 30cm yüksekliğindedir. Farklı ses tonları elde edebilmek için daha büyük ve küçükleri de yapılmaktadır. Koltuk altında avuç içleri vurularak elle ya da iki bacak arasında küçük sopalarla çalınır (Fotoğraf 11). Kasnağın yapımında genellikle ceviz, akçaağaç gibi ağaç cinsleri tercih edilir. Son yıllarda plastik malzemeden yapılanları da görülmektedir (QR Code 21, 22).

Geleneksel Vaynakh Müziklerinin Yapısal Özellikleri

Kuzey Kafkasya halk kültürünü oluşturan en önemli unsurlardan birisi olan geleneksel müzik, batı müziği formlarına yakın özellikler gösterir ve çok sesli (Polyphonic)’dir. Dünya üzerinde yapılan araştırmalarda en eski polyphonic müzik yapılarından birisinin Kuzeybatı Kafkasya’da bulunduğu saptanmıştır (Harita 2) (Jordania, 2015: Ek 1). Haritada kırmızı renkteki işaretlenmiş bölgelerde polyphonic müzik icra edilen yerler arasında Kuzey Kafkasya’nın da yer aldığı görülmektedir.

Kuzey Kafkasya’da geleneksel polyphonic müzik yapısını oluşturan melodik yapı, solo bir ses üzerine içerisinde dinleyici-icracı ayrımı gözetmeksizin törene ya da geleneksel toplantıya katılan herkes bu grubun söylediği iki, üç ya da dört sesle yapılan bir dem (pedal, ostinato)’den oluşur (vocal polyphony). Böylelikle insan sesleri de bir çalgı gibi işlev görebilir. Bu sesler, ya aynı perdeden, bunun dörtlüsü, beşlisi ve oktavından solistin okuduğu melodiye eşlik etmesi için katılımcılar tarafından paralel olarak söylenmektedir (Jordania, 2011: 25; Unarokova, 1999: 273).

Bu coğrafyada müzik iki ana şekilde karşımıza çıkmaktadır; ilki hızlı öğrenmeye yatkın, basit şarkı formundadır. İkincisi ise resitatif inici seyirli, uzun melodilerle okunan sözlere sahip olan biçimidir (Kuz, 2014).

Diğer Kuzey Kafkasya halklarından (Adige-Abhaz, Karaçay-Balkar, Oset ve Dağıstan) farklı olarak Çeçen-İnguş müzikal yapısında iki ve üç partili ezgiler bulunmaktadır. Bu ezgilerde dikkati çeken en büyük özellik genellikle üç partili olan polifonik müziklerde uyumsuz seslerin çokluğudur. Üç partili çoksesli ezgilerde, orta parti melodiyi taşırken diğer iki ostinato parti, beşli aralığı melodi çizgisine yakın tutarlar. Ön plandaki solistin seslendirdiği ezgiye, koral bir dem ya da ostinatoyla eşlik edilir. İçeriğindeki aralık ve akorlarda sıklıkla disonant bulunur (7’li, 2’li, 4’lü). Bu kullanım tüm Kuzey Kafkasya’da göreceli olarak yaygın olsa da Çeçen ve İnguş müziğinde daha keskin disonantlar üç partili polifonik yapısıyla daha çok sıklıkta rastlandığı gözlemlenebilmektedir. Kadanslar çoğunlukla tonik, dördüncü ve beşinci dereceyi birleştirmiş uyumsuz bir akorla biter (QR Code 5, 6, 7)

Vaynakh geleneksel müziklerinde ağırlıklı olarak bölgede dorian dizilişler hâkimdir. Ancak dağlık İnguş bölgelerinde yapılan derlemelerde ikili, küçük üçlü ve büyük altılı aralıkların kullanıldığı görülmektedir (Fotoğraf 12) (Jordania, 2006: 61).

Dorian akor dizisi Re – Fa – La, dengesiz olarak Do – Mi – Sol akorları ile bağlıdır. Bazen bu yapının yerleri Re – Mi – La veya Re – Sol – La olarak; Do – Mi – Sol yerine de Do – Re – Sol, ya da Do – Fa – Sol biçiminde değişebilir. Bazen son dönüşlerdeki kadanslar Mi – Sol – Si ile tamamlanır (İlyasov, 2012; 113).

Halk müziğinde bu yapılar dengeli olarak algılanmaktadır. Birçok halk şarkıları ve dansları bu yapı ile sona erer (QR Code 8, 9, 10, 23, 24).

Sonuç

Kuzey Kafkasya’nın en eski halklarından birisi olan Vaynakhlar köklü gelenekleri, çok katı sosyal yaşam kuralları ile bilinen bir halk olmasına rağmen müzikal açıdan zengin bir kültüre sahiptirler. Dünya müzik kültürü içerisinde ve Türkiye’de çok az bilinmektedirler. Bazı kaynaklara göre 100.000 kadar Çeçen-İnguş’un yaşadığı Türkiye’de çok fazla tanınmayan bu kültürün kaybolmaya başlamış olan müzikal değerlerinin tekrar canlanması gerekmektedir 9 . Bu amaçla Türkiye Vaynakhlarının Rusya Federasyonuna bağlı olan anavatanları İnguş Cumhuriyeti ve Çeçen Cumhuriyeti ile olan ilişkilerinin arttırılmasının sağlanması düşünülebilir. Son yıllarda bu ilişkilerde küçük canlanmaların bulunduğu gözlenmektedir. Bu canlanmaların kayıt altına alınması, değerlendirilmesi, incelenmesi ve Anadolu müzik kültürüne olan katkılarının ortaya konması gerekmektedir.

Dipnotlar:

¹: Öğr. Gör. Dr. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Halkbilim Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü, mtkockar@gmail.com
²: Hacettepe Üniversitesi, Ankara Devlet Konservatuvarı, Müzik Bilimleri Bölümü, Müzikoloji ABD, 4. Sınıf, abrek.kockar@gmail.com
³: Kist ve Tuş’lar; Kuzey Gürcistanda, Kafkas dağlarında yaşayan Çeçenler ve İnguşlarla akraba halklar.
⁴: http://checheninfo.ru/19413-1816-1818-gg-pervye-zapisi-chechenskih-narodnyh-pesen.html
⁵: Adigece: Khabze; Abhazca: Khabz; Karaçay-Balkarca: Özden Adet, Töre; Osetçe: Adat; Dağıstan (Lak, Dargin): Yakh.
⁶: http://www.nana-journal.ru/states/dowt/396-the-nokhchy-folk-dance.html
⁷: http://www.accordion-nt.spb.ru/accordion_1.html
⁸: http://www.letopis.info/themes/music/istorija_garmoni.html
⁹: Türkiye’de yaşayan Çeçen-İnguşlar Çeçenlerin Türkiye’de 24 köyü bulunmaktadır: Sivas ilinde Alaçayır, Şarkışla, Bozkurt, Şarkışla, Canabtal, Şarkışla, Demirköprü, Şarkışla, Kahvepınarı, Şarkışla, Kazancık, Şarkışla, Yukarıhüyük, Kangal köyleri; Yozgat ilinde Karalık, Sorgun, Kesikköprü, Saraykent köyleri; Kayseri ilinde Aşağıborandere, Pınarbaşı köyü; Kahramanmaraş ilinde Altınyayla, Andırın, Çardak, Göksun, Gücüksu, Göksun (Behliöyl) köyleri; Adana ilinde Ağaçlı, Ceyhan, Dikilitaş, Ceyhan köyleri; Kars ilinde Aydınalan, Kars (İslamsor), Yenigazi, Sarıkamış köyleri; Muş ilinde Çöğürlü, Muş, Kıyıbaşı, Muş, Serinova, Muş, Bağiçi, Varto, Tepeköy, Varto, Ulusırt, Varto köyleri; Çanakkale ilinde Çınardere, Biga köyünde yaşamaktadırlar. (https://tr.wikipedia.org/wiki/Kuzey_Kafkasya_halkları)

Kaynaklar:

Bugay, Nikolay F. (2004) Deportatsiya Narodov, “Voyna i Obşestvo 1941-1942”. Red. G. N. Sevostyanov, Kniga 2. Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Rossiyskoy İstorii, Наука, Moskva, ss.306-330.

Dahkilgov, İbragim A. (2012) İnguşskiy Nartskiy Epos, Rekomendovano k izdaniyu İnguşskim Nauçno-İssledovatelskim İnstitutom Gumanitarnıh Nauk im. Ç. Ahriyeva, OOO Tetragraf, Nalçik.

Dobrovolskiy, İvan V. (1818) Aziatskiy Muzikalnıy Jurnal, No:6, Astrahan.

Dolgiyeva, M.B, Kartoyev, M.M, Kodzoyev, N.D, Matiyev, T.H, (2012) İstoriya İnguşetii – İnguşskiy nauçno-issledovatelskiy institut gumanitarnıh nauk im. Ç. Ahriyeva, Oformleniye. Üjnıy izdatelskiy dom, Rostov-na-Donu.

İlyasov, Leça (2009) Kultura Çeçenskogo Naroda, Opublikovano Pri Podderjke Büro UNESCO v Moskve, Blagotvoritelnıy Fond imeni Zii Bajaeva, Moskva.

İlyasov, Leça (2012) Çeçenskaya Muzikalnaya Kultura, http://lechailyasov.com/muzyika/#more-44

Jordania, Joseph (2006) Who Asked The First Question, The Origins of Human Choral Singing, International Research Centre of Traditional Polyphony, Logos, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Tbilisi.

Jordania, Joseph (2011) Why Do People Sing? Music in Human Evolution, International Research Center for Traditional Polyphony, The University of Melbourne, Institute of Classical Philology, Bizantyne and Modern Greek Studies, The publishing programm LOGOS, Tbilisi.

Jordania, Joseph. (2015) Choral Singing in Human Culture and Evolution, Lambert Academic Publishers, Saarbrucken.

Kuz, in the Cacusus (2014). Polyphony In the North Caucasus, (12.03.2016 tarihinde ziyaret edildi) https://kuzinthecaucasus.wordpress.com/2014/02/20/polyphonyin-the-north-caucasus/

Kuznetsov, V. A. (2009) Vaynahlar: Çeçenler ve İnguşlar, Çev: Murat Papşu, Ed: Erol Yıldır, Tarık Cemal Kutlu Armağanı, Lowzar, Yeni Dünya Yayıncılık, ss. 37 – 53. İstanbul.

Munaev, İsmail (2016) Geroiko-İstoriçeskiye İlli – Çeçenskiy Narodnıy Epos, http://jvaynah.ru/ismail-munaev-geroiko-istoricheskie-illi-chechenskij-narodnyj-epos/

Nunuev, Said-Hamzat M. (2008) Çeçentsı, Kulturnoe Nasledie Narodov Rossii, İzdatelstvo Glos Press, Moskva.

Okarov, İsa (2014) Muzıkalnaya Kultura Çeçenskogo Naroda: Vçera, Segodnya i Zavtra, http://j-vaynah.ru/muzykalnaya-kultura-chechenskogo-naroda-vcherasegodnya-i-zavtra/

Puşkin, Aleksandr (1826) Puteşestviye v Arzrum, Sobranie Soçineniy, Tom 5, Hudojestvennaya Literatura, Moskva.

Rasumov, Vaha Şamanoviç (2015) Çeçenskaya Narodnaya Neobryadovaya Lirika, Dissertasii Na Soiskaniye Uçenoy Stepeni, Çeçenskiy Gosudarstvennıy Pedagogiçeskiy İnstitut, www.vak.ed.gov.ru, Mahaçkala.

Unarokova, Raisa Batmirzovna (1999). Narodnaya Pesnya v Sisteme Traditsiyonnoy Kulturı Adıgov: Estetiko-informatsiyonnıy Aspekt, Dissertatsii na soiskanie Uçenoy Stepeni Doktora Filologiçeskih Nauk, Adıgeyskiy Respublikanskiy İnstitut Gumanitarnıy İssledovannıy, Maykop.

Yakubov, Manaşir (2015) Çeçenskaya i İnguşskaya Muzıka, http://www.belcanto.ru/chechen.html

İnternet Sayfaları:

http://tanci-kavkaza.ru/vajnax-chechenec-ili-ingush/ (26.02.2016 tarihinde ziyaret edildi)
http://j-vaynah.ru/muzykalnaya-kultura-chechenskogo-naroda-vchera-segodnya-izavtra/ (2.02.2014 tarihinde ziyaret edildi)
http://checheninfo.ru/19413-1816-1818-gg-pervye-zapisi-chechenskih-narodnyhpesen.html (12.02.2016 tarihinde ziyaret edildi)
http://www.nana-journal.ru/states/dowt/396-the-nokhchy-folk-dance.html (12.02.2016 tarihinde ziyaret edildi) http://www.museumri.ru/pict/kartina-0041

QR Kodları: