Türk Menşeli Çin Aileleri

Türk milletine mensup çok sayıda âilenin Çin içerisinde gidip Çinlileştikleri tarihî bir hakikattir. Türk âileleri Çinlileştikleri zaman ilk iş olarak Çince âile adları almışlardır. Bu âileler tarihî süreçte türlü adlarla anılmışlar ve türlü yerlerde görünmüşlerdir. Bugünkü Çin’de bazı Çinli âilelerin menşei, taşıdıkları adlar sayesinde tespit edilebilmektedir. Makalemizde Çin kaynaklarına dayanarak Çinlileşen Türk âilelerinin listesini çıkarmaya ve bu âilelerin tarihî seyirlerini ve bugün yaşadıkları yerleri tespit etmeye çalışacağız.

Âile veya soy adları binlerce yıldır yazısını devam ettiren Çin toplumunda belli bir kaideye tâbidir. Yerleşik toplum yapısı ve yazı geleneğinin sağlamlığı sayesinde tarihte âile adını kullanmaya başlayan ilk halkın Çinliler oldukları bilinmektedir. Âile adları eski Çin toplumunda kişilerin kimlikleridir; kapalı ve köleci ve/veya feodal toplum yapısı içinde sınıf ve statü gibi müesseselerde belirleyici değişken âile adıdır.

Tarih araştırmalarında müracaat edilebilecek kaynaklardan birisi, âile adlarıdır. Çin terkibine girmiş ve Çinlileşmiş toplulukların ve âilelerin erken tarihlerinin ortaya çıkarılması birçok bakımdan araştırmacının işini kolaylaştıracaktır. Her şeyden önce tarihin belli döneminden sonra Türk toplulukları arasında görülmeyen insanların bugüne kadarki seyirleri hakkında fikir sâhibi olunabilir ve Çinli olarak addedilen insanların veya Çin olarak bilinen toprakların asıl sekenesi veya bu sekene içerisinde Çinlileşenlerin terkibi tespit edilebilir. İkinci olarak bugün kendisini Çinli olarak tanımlayan insanların menşeleriyle ilgili meraklarını gidermeye yardımcı olabilecek bir katkı sağlanabilir. Üçüncü olarak etnik teşekkül saflarının araştırılmasına âilelerin adlarına ve yerleştikleri yerlere bakılabilir. Son olarak ise Türk milletinden kopup giden ve Türklüğünü yitiren insanların bir çetelesi çıkarılabilir. Türklük, Çin içerisinde diğer herhangi bir coğrafya ile kıyaslanamayacak kadar çok erimiştir. Bu tarihî hakikati Köl Tigin, Çin’i kastederek şöyle dillendirmektedir: “O yere doğru gidersen, Türk milleti, öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiçbir sıkıntın yoktur” (1). Gerçekten de tarih boyunca Çin içerisine gidip yerleşen Türkler, milliyetlerini kaybedip Çinlileşmişler ve Çin âile adları almışlardır. Bu adların tahlili neticesinde âilelerin Türk menşelerini açığa çıkarmak ilmî metotlarla mümkündür.

Bildiğimiz kadarıyla Türkiye’de Çin kaynaklarına dayanarak eski Türk âile adı ve tarihi üzerine yapılmış ilk ve tek çalışma, Mustafa Köymen tarafından 1944 yılında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi’nde neşredilen “Hsiung-nu’ların Tuku (T’u-ko) Kabilesi” adlı makaledir(2). Türkiye’de Sinoloji ilminin kurucusu Wolfram Eberhard’ın danışmanlığında hazırlanan doktora tezinden çıkarılan bu çalışma, meşhur Dugu 獨 孤 âilesi üzerine mükemmel bir incelemedir. Dr. Mustafa Köymen’in üniversite camiasından uzaklaşması ve akademik faaliyetleri bırakmasından sonra Türkiye’de eski Türk âile araştırmalarına bir daha hiç kimse girişmemiştir. Biz bu konuya tekrar temas etmek niyetindeyiz.

Bu konuyu ele alırken öncelikle eski Çin toplumunda âilelerin nasıl ad aldıklarına temas etmek lazımdır. Çin tarih yazımında ve edebiyatında âile veya soyadına karşılık olarak xing 姓 ve shi 氏 işaretleri kullanılmaktadır. Çin tarihçiliğindeki rivâyete göre varlığı tartışmalı Sarı İmparator (İmparator Huang 黃 帝; M.Ö. 3000 yılları)’un 25 oğlu vardı ve bunlar 12 âileye bölünmüşlerdi, yâni xing diye ifade edilen 12 âile adı ortaya çıkmıştı. Çin tarihinin chun-qiu denen döneminde (M.Ö. 771-476) âile adlarının sayısı artık 21 idi. Bu devirlerde âile adını ifade eden xing, ana tarafından gelen soyu işaret ediyordu; çünkü Çin toplum yapısı bu devirlerde anaerkil idi. Soyda kadın tarafı esas alınıyordu(3) . Takriben M.Ö. V. yüzyıldan itibaren ise babaerkillik ve buna bağlı olarak âile, sülâle ve kabileler şekillenmiş ve böylece soyadını ifade eden işaret olarak esasen shi 氏 işareti kullanılmaya başlanmıştır(4) . Bu âile adları yazılı vesikalarda muntazaman kaydedilmiş, âile adlarındaki değişiklikler ve bazen de göç edilen yerler belirtilmiştir. Böylece âilelerin aldıkları adların rastgele olmadığı ve belli bir silsileye dayandığı aşikârdır. Nitekim bugünkü Çin toplumunda dahi aynı âile adını taşıyanlar esasen akraba olduklarına inanmaktadırlar(5).

Peki, eski Çin toplumunda âileler adlarını nasıl alıyorlardı? Bu konuda en mühim kaynak Zeng Qiao başkanlığındaki bir heyet tarafından 1161 yılında tamamlanan Tong Zhi adlı eserdir. Bu eserin 25-30. ciltleri Shi Zu 氏 族 yâni âile ve sülâleler ile ilgilidir. Bu kısımda âile adını alanlar şöyle bir tasnife tâbi tutulmuşlardır(6) : 1) Devlet ve sülâle (guo 國) adı alanlar: Tang 唐, Xia 夏, Han 韓, Qin 秦, An 安 vb.; 2) idarî bölge (jun 郡) adı alanlar: Hong 紅, Fan 番, Qi 蘄 vb.; 3) şehir (yi 邑) adı alanlar: Su 蘇, Gan 甘, Yuan 原 vb.; 4) köy ve kasaba (xian 鄉) adı alanlar: Fei 肥, Liu 陸 vb.: 5) karakol, istasyon veya kervansaray (ding 亭) adı alanlar: Mi 糜, Cai 采 vb.; 6) yer veya toprak (di 地) adı alanlar: Meng 蒙, Lao 勞 vb.; 7) ana tarafının âile adını (xing 姓) alanlar: Yao 姚, Gui 歸 vb.; 8) cemiyet veya saygınlık adı (zi 字) alanlar: Lin 林, Jia 家 vb.; 9) şahıs adı (ming 名) alanlar: Li 力, Jin 金vb.; 10) rütbe veya sıra (ci 次) adı alanlar: Meng 孟, Zhong 仲 vb.; 11) boy, kabile veya aşiret (zu 族) adı alanlar: Suo 索, Zhao 昭 vb.; 12) unvan (guan 官) adı alanlar: Yun 雲, Houshi 候 史 vb.; 13) soyluluk unvanı (jue 爵) adı alanlar: Wang 王, Gong 公 vb.; 14) hükmeden tarafından verilen tahkir veya istihza mahiyetindeki adı (xiong 凶) alanlar: Mang 莽, Qing 黥 vb.; 15) hayır veya güzellik mahiyetindeki adı (ji 吉) alanlar: Laocheng 老 成 vb.; 16) meslek veya iş (ji 技) adını alanlar: Wu 巫, Tu 屠 vb.; 17) eşya adı alanlar: Che 車, Guan 冠 vb.; 18) bir beyin, hükümdarın ölümünden sonra aldığı adı (shi 諡) alanlar: Yan 嚴, Kang 康 vb.; 19) bir soyluya bağlılığı (juexi 爵 系) ifade eden adı alanlar: Wangshu 王 叔, Gongsun 公 孫 vb.; 20) bir devlete veya sülaleye bağlılığı ifade eden adı alanlar: Tangsun 唐 孫, Qili 齊 李 vb.; 21) bir boy, kabile veya aşirete bağlılığı ifade eden (zuxi 族 系) adı alanlar: Zangsun 臧 孫, Yusun 魚 孫 vb.

Görüldüğü gibi eski Çin toplumunda âile adı rastgele alınmamaktadır ve alınan adın mutlaka bir sebebi vardır. Bu münâsebetle Çin içerisine yerleşen ve Çinlileşen Türk âilelerinin adlarını tespit edip, adların ilk görünüşlerini ve seyirlerini ele alacağız.

1. Helian 赫 連 :

Hun Sağ Bilge Beyi (You-xian-wang 右 賢 王) Chubei 去 卑 (ölümü M.S. 272)’yin nesli ve Çin içinde Han Zhao 漢 趙 adlı Hun devletini kuran Liu Yuan 劉 淵 (ölümü 310)’in sülâlesi, Tie-fu 鐵 弗 âilesine bağlıdır. Tiefu Bo-bo 鐵 弗 勃 勃, Hun neslinden gelenlerin kurdukları devlete Xia 夏 (407-431) adını vermiştir. Bu, hâkim âile adı olarak önceleri Çince Liu kullanmakta ise de Çinlileşmeyi ret ettiğini göstermek için adı, Hunca Helian 赫 連 şeklinde değiştirmiştir. Böylece Ordos taraflarında kurulmuş Xia Hun Devleti’nin bânisi Helian Bobo (381-425) olarak tarih kayıtlarına geçmiştir.(7)

Jin Shu 晉 書’daki biyografisi’ne göre Helian Bobo 赫 連 勃 勃, bugünkü Shaanxi havalisinde Hunlar tarafından kurulan Xia Devleti’nin bânisidir ve Liu Yuanhai 劉 元 海 (ölümü 310)’yın sülalesindendir.(8)

Zhou Shu 周 書’daki izaha göre sonraları Çinlileşen bu âilenin adındaki he 赫, “semavî efendi” ve lian 連 ise “bağlanmak” demektir.

Böylece Helian “semavî efendiye veya Tanrı’ya bağlanmak” mânâsına gelmektedir(9). Xia Hun Devleti sonraları Tuyuhun 吐 谷 渾 Mugui tarafından 431’de yıkılmıştır. Wei Shu 魏 書’daki bir kayıt ise aralarına Hun soyluları karışan Tuyuhun’ların önde gelenlerinin Helian âile adını aldıklarını bildirmektedir(10).

Bu âile Tong Zhih 通 志’da kuzeylilere âit iki heceli âile adları arasında zikredilmektedir (11). Bu kaynağın başka bir yerindeki benzer malûmatlara göre Helian âilesi, Liu Chubei’nin neslidir; fakat kaynakta diğerlerinden farklı olarak Chubei’yin Dugu 獨 孤 âilesinin atası olduğu kaydedilmektedir. Yine Xia Devleti’nin payitahtı Shuofang 朔 方 (Tongwan 統 萬; bugünkü Shaanxi’deki Jingpian İlçesi’ndedir) şeklinde yazılmıştır(12).

1. yüzyılın son çeyreğinde Kuzey Zhou Devleti hüküm sürerken (557-581) Helian Bobo’nun neslinden Helian Da adlı âile büyüğü, devrinde yaşadığı bazı zorluklar sebebiyle âile adını değiştirip Du 杜 yapmıştır(13). Dolayısıyla bugün Du âile adını taşıyanlardan da bir kısmı Hunlardan gelmedirler.

Âile, Song (960-1279) devrinde yazılmış Bai Jia Xing 百 家 姓’da yer almaktadır(14).

Bu âile adını taşıyanlar bugün Henan’a bağlı Ningling, Xiping, Xiayi; Shanxi’deki Hunyuan, Yongqi; Datong; Beijing; Shanghai’daki Jiading; Hubei’deki Tianmen, Tianjin gibi yerlerde yayılmışlardır. Yine Liaodong bölgesindeki Bohai taraflarında bulunmaktadırlar(15).

2. Suli 素 黎 ve Li 黎 :

Wei Shu’daki bir kayıttan Tabgaçlar devrinde Türklere âit bu âile adının Suli 素 黎 iken Li 黎 olarak değiştirildiği anlaşılmaktadır(16). San Guo Zhi 三 國 志’da Xianbei Kaganı Tanshihuai 檀 史 槐 (M.S. 141-181)’yın(17) doğu kanat topraklarında kagana bağlı hüküm süren Suli 素 利 adlı bir bey zikredilmektedir(18) ki büyük bir ihtimalle Suli 素 黎 âilesi bunun evladıdır(19). Çin içerisine yerleştikten sonra Çinlileşen ve Li 黎 adını alan bu âile, XII. yüzyıl kaynağı Gujin Xingshi Bianzheng 古 今 姓 氏 書 辯 證’da Murong 慕 容 gibi Xianbei âileleri arasında zikredilmektedir(20).

Xingshi Xunyuan 姓 氏 尋 源’de Li 黎 şeklinde Çinliler tarafından esir edilmiş bir âile adı geçmektedir. Bu, Suli 素 黎’den gelmedir. Bir rivâyete göre ise Suji 素 嵇 âile adı değiştirilip Li 黎 yapılmıştır(21).

Tong Zhi’nın Shi Zu Lue 氏 族 略 bölümünde kaydedildiğine göre Suji 素 嵇 âile adı değiştirilip Li 黎 yapılmıştır. Song Sülâlesi devrinde (906-1279) bu âileden Li Wei 黎 adlı biri Annan 安 南 bölgesinde müfettiş olmuştur. Yine Li Zhong 黎 仲 adlı biri yüksek rütbelere erişmiştir. Bu âile mensupları Lingnan 嶺 南 (bugünkü Hunan, Guangdong, Guangxi ve Hainan bölgeleri)’da çoktu(22). Bugün Li âile adını taşıyanlar ile kadim devirler arasında doğrudan bir bağ kurmak zordur, ancak en azından bu âile adını taşıyan bir kısım insanın Xianbei ve Tabgaç menşeli olduğunu söylemek mümkündür.

Moğol İmparatorluğu devrinde Çin’de Suli Mansha 素 黎 曼 沙 adlı biri zikredilmektedir(23).

Âile, Song İmparatorluğu devrinde yazılmış Bai Jia Xing’da zikredilmiştir(24).

3. Lan 蘭 :

Shi Ji 史 記’de ve Hou Han Shu 後 漢 書’da Hunların dört büyük âilesinden biri olarak Lan 蘭 âilesi kaydedilmektedir(25).

Wei Shu’daki Guan Shi Zhi 官 氏 志 ve Tong Zhi’daki Shi Zu Lue bahsinde Lan 蘭 âile adının Wuluolan 烏 洛 蘭 ’dan geldiği kaydedilmektedir(26). 812 yılında tamamlanan Yuan He Xing Zuan 元 和 姓 纂’da aynı kayıt mevcuttur(27). Bu âile, Bai Jia Xing’da da kaydedilmiştir(28).

Lan 蘭 âilesi, III. yüzyıldaki Hunların dört büyük âilesinden biridir. Tabgaç İmparatoru Xiao Wen (471-499), Hun boyu/âilesi olan Helian 赫 連’ne bağlı Wuluolan 烏 洛 蘭 âilesinin adını Lan 蘭 olarak değiştirmiştir. Bugün bu adı taşıyanların geçmişteki âilelerin nesli olduğunu söylemek için kâfi delilimiz yoktur. Bu adı taşıyan Çinlileşmiş âileler, esasen önceki ana dillerindeki âile adlarına karşılık kısaltılmış Çince Lan 蘭 adı taşımaktadırlar. Meselâ Moğol Hulan 呼 蘭 âilesi ve Sarı Uygur Lanqiake 蘭 恰 克 âilesi Çince olarak âile adını sadece Lan 蘭 şeklinde yazmaktadırlar. Yine Salar Türklerinde, Xianbei ve Tuyuhun’lardan gelme Tu’larda veya Miao’larda benzer durum söz konusudur(29).

Tabgaç Devleti’nde üst düzey bir memur olan Lan Ying 蘭 英’in Wuluolan 烏 洛 蘭 menşeli Lan âilesinden gelme olduğu söylenmektedir. Yine Tabgaç İmparatoru Xiao Wen (471-499), Wuluolan menşeli Lan âilesinden bir eş almıştır. Xianbei’lerin kurdukları Sonraki Yan 後 燕 Devleti’nin bânisi Murong Chui’nin anası Lan âilesindendir. Tang İmparatorluğu (618-907)’nun Sağ Muhafız Generali Lan Changji 蘭 長 基 ve Zhengzhou Valisi Lan Huokui 蘭 火 逵 adlı kişiler Lan âilesinden gelmedirler. Bunların hepsi Xianbei 鮮 卑’dir(30).

4. Liu 劉 :

Lin Bao tarafından 812 yılında tamamlanan Yuan He Xing Zuan 元 和 姓 纂 adlı kaynak, Dongjun 東 郡 (bugünkü Henan’ın Puyang Şehri ve Shandong’un Liaocheng Şehri’nin bir kısmını kapsar)’daki Liu âilesi için şunları kaydetmektedir: “Bunların atası Hunların soylu âilelerindendir, Han (Çinlileri) bunlara prenses vermişti, kuzeyin âdetinde Çin (tarzı) hayatı kadirlerler, bunun için ananın âile adını alırlar. Sonraki Han (M. S. 25-220) devrinin sonlarındaki Sağ Bilge Beyi (You-xian-wang 右 賢 王) Liu Chubei 劉 去 卑, bu (prensesin) neslidir, zamanla boyunun büyüğü olmuştur”(31). Aynı kaynağa göre yine Henan 河 南, Tiaoyin 雕 陰’de de Hunlardan gelme bu âileler vardı(32). Shi Chi’de Çinlilerin Hun Hükümdarı Motun’a verdikleri prensesin (33) Yuan He Xing Zuan’da kaydedilen prenses olduğu anlaşılmaktadır(34).

Tabgaçlar devrinde Tabgaçlardan Dugu 獨 孤 âilesinin adı da Liu 劉 olarak değiştirilmiştir(35).

Tong Zhi’daki kayıtlara göre Dugu 獨 孤 âilesinin asıl adı Liu 劉’dur. Hunları Sağ Bilge Beyi’nin neslidir. Bunların atası Çinli prensestir ve bu yüzden Liu adını almışlardır. Bu nesilden bazıları Tabgaç İmparatoru Xiao Wen (467-499) tarafından payitaht Luoyang’a taşınmıştır ve bundan sonra Henan 河 南 halkından olmuşlardır(36).

Bai Jia Xing’da bu âile de kaydedilmiştir(37).

Türk menşeli Liu âileleri bugün Henan ve Shandong havalisinde yayılmışlardır(38).

5. Lu 鹿 :

Wei Shu’daki Guan Shi Zhi bahsine göre Hunlardan Aluhuan 阿 鹿 桓 âilesinin adı değiştirilip Lu 鹿 yapılmıştır(39). Yuan He Xing Zuan 元 和 姓 纂 ’da bu âilenin Lu 鹿 adıyla Henan 河 南 ’da kaim olduğu kaydedilmektedir(40). Tong Zhi’da ise Aluyuan 阿 鹿 元 âilesinin adının Tabgaçlar devrinde Lu 鹿 olarak değiştirildiği bildirilmektedir. Bu devirde türlü vesilelerle zikredilen İç Saray Muhafızlığı’na yükselmiş Lu Yu 鹿 悆 adlı kişi bu âileden gelmedir. Yine Song İmparatorluğu (906-1279) sarayında yüksek mevkilere gelmiş Lu Yuangui 鹿元規 ve Lu Minqiu 鹿 敏 求 gibi kişiler bu âilenin mensuplarıdır(41).

XII. yüzyıl kaynağı Gujin Xingshi Bianzheng’da Tabgaçlar devrinde Alugu 阿 鹿 孤 (Algu?) (42) âilesinin adının Lu 鹿 olarak değiştirildiği bildirilmektedir(43). Xingshi Xunyuan’de bu âilenin Han İmparatorluğu (M.Ö. 260-M.S. 220) devrinde Bajun Valisi olan Lu Qi 鹿 旗’nin nesli olduğu kaydedilmektedir(44).

Çinli Chen Lianqing, Aluhuan 阿 鹿 桓 âilesinin aslının Hexi 河 西 Xianbei 鮮 卑 ’lerinden olduğunu düşünmektedir. Müellife göre bunlar zamanla Hexi’nin doğusuna göçmüşlerdir ve 526 yılında ise âilenin bir kısmı ayrılıp Henan 河 南’a yerleşmiştir(45).

Bu adı taşıyan âileler bugün Anwei 安 徽, Shandong 山 东, Hebei 河 北 bölgelerinde yaşamaktadırlar(46).

6. Huyan 呼 延 ve Hu 呼 :

İlk Çin yıllığı olan Shi Ji’de Xubu 須 卜 ve Lan 蘭 ile beraber Hunların üç büyük âilesinden/sülâlesinden biri olarak Huyan 呼 衍 âilesi kaydedilmektedir (47). Kaynaktaki bu kayda Tang İmparatorluğu (618-907) devrinde düşülen şerhe göre Yan Shigu (581-645) adlı müellif Xianbei 鮮 卑 âileleri arasında da Huyan âilelerinin bulunduğunu bildirmektedir(48). Bu âilelerden Huyan 呼 衍 sol kanat ve Xubu 須 卜 ve Lan 蘭 ise sağ kanat âilelerdi (49) ki bu vesileyle Huyan âilesinin diğerlerinden üstün olduğu anlaşılmaktadır. Jin Shu’da kaydedildiğine göre IV. yüzyıl etrafında Hunların dört büyük âilesi vardır: Huyan 呼 衍, Bu 卜 (Xubu 須 卜), Qiao 喬 (Qiulin 丘 林) ve Lan 蘭(50).

Hou Han Shu’da milâdın başlarındaki bazı hadiseler sebebiyle zikredilen Huyan 呼 衍 boyuna dâir bir haşiye düşen Li Xian (ölümü 684), Huyan 呼 延 âilesinin, önceki Huyan boyunun nesli olduğunu belirtmektedir(51).

Tong Zhi’da kaydedildiğine göre Hunların Çin’e gidip yerleşen dört âilesinden biri Huyan 呼 衍 adını taşımaktadır. Bu ad, Huyan 呼 延 olarak değiştirilmiştir. Song (960-1279) devrinde âit Taiping Dengke 太 平 登 科 adlı kaynakta Huyanyu 呼 延 遇 adı geçmektedir. Daguan 大 觀’da Shoujun halkından Huyan Cisheng 呼 延 次 升 ve Binzhou halkından Huyan Fan 呼 延 范 adlı kişiler zikredilmektedir (52) ki bunlar Hunların Huyan âilesinin evladıdır.

1. yüzyılın başlarında Hun Devleti bânisi Motun soyundan gelenlerin kurdukları Han Zhao (304-329) adlı devletin hükümdarları Liu Yuan 劉 淵, Huyan âilesinden bir hatunla evlenmiştir. Devlette en üst düzeyde görev alan Huyan Yi 呼 延 翼, Huyan You 呼 延 攸 gibi kişiler vardır. Devletin üçüncü hükümdarı Liu Cong’un hatunu Huyan âilesindendir. Yine orduda Huyan âilesinden Huyan Hao 呼 延 顥 ve Huyan Lang 呼 延 郎 adlı büyük generaller görev yapmıştır(53).

Bu âile Bai Jia Xing 百 家 姓’da kaydedilmiştir(54). Nitekim Song İmparatorluğu (907-1279) devrinde Huyan Zan 呼 延 贊, Huyan Tong 呼 延 通 gibi yüksek mevkilere gelmiş şahsiyetler vardır(55).

Hunların Huyan 呼 衍 âilesinden Çin’e gidenleri Huyan 呼 延 adını almışlardır. Yine Xianbei âileleri arasında da Huyan 呼 延 âileleri bulunmaktadır. Bu adı taşıyan âileler bugün Shaanxi, Shanxi’deki Taiyuan Şehri’nin bir kısmında(56), Hunan’da dağınık olarak yaşamaktadırlar(57). Huyan adı, Hu 呼 olarak da kısaltılmıştır(58).

Bu arada Chen Lianqing, Ma Changshou’un mülahazasına dayanarak Jin Shu, CXXVI. ciltte geçen bir Huye 胡 掖 adının, Huyan 呼 延 adının farklı yazılmış bir hâli olduğunu öne sürmektedir(59).

7. Ai 愛 :

Xingshi Kaolue 姓 氏 考 略’e göre Tang İmparatoru Wu Cong (841- 846) devrinde Uygur Kaganlığı yıkılınca Çinliler Uygur topraklarına hücum etti ve bazı Uygur âileleri Çin’e tâbi olmuştur. Bu âilelerden birisi ise Aixiewu 愛 邪 勿 olmuştur(60). Çinliler bu âilenin adını Aihongshun 愛 弘 順 olarak değiştirmişler ve nihayetinde Ai 愛 olarak kısaltmışlardır. Âilenin nesli Çin’de kalmış ve Çinlileşmiştir. Junwang Bai Jia Xing 郡 望 百 家 姓’da kaydedildiğine göre bunlar bugünkü Shanxi ve Shaanxi arasında Sarı Irmak kıyılarında yayılmışlardır(61). XI-XII. yüzyıllarda bu âile Aishen 愛 申 olarak görülmektedir(62).

Ai adlı âileler Çinlileşmişlerdir. Mançular arasında da Ai âileleri vardır. Bunlar Mançu Sekiz Sancak (1615-1912 yıllarındaki idârî bir bölge) bölgesinde yayılmışlardı. Bugün Ai adı taşıyan âileler Hubei ve Liaoning havalisinde (eski Mançu toprakları) yaşamaktadırlar(63).

Shandong’da Zhanhua, Shanxi’de Taiyuan, Datong, Shaanxi’de Hancheng, Doğu Türkistan’da Tarbagatay, Hubei’de Laohekou, Guizhou’da Congjiang gibi yerlerde Han Çinlileri ve Mançular bu adı taşımaktadır. XI.- XIII. yüzyılda bu ad Aishen 愛 申 şeklinde görülmektedir. Moğolların Çin’e hâkim oldukları devirlerde ise Aixue 愛 薛 olarak Doğu Türkistan’da âileler mevcuttur(64).

Bai Jia Xing 百 家 姓’da 499. âile adı olarak yer almaktadır(65).

8. Zhan 展 :

Wei Shu’daki kayda göre, Zhanchi 輾 遲 âilesinin adı Zhan 展 olarak değiştirilmiştir(66). XII. yüzyılda yazılan Gujin Xingshi Bianzheng’da, Zhan 展’ın Zhanchi 輾 遲’dan geldiği söylenmektedir(67). Chen-Wang’ın görüşüne göre Wei Shu’da kaydedilen bu ad, Tabgaçlar devrinde Xianbei Zhanchi 輾 遲 âilesinin adından gelmedir. Sonraları Tabgaç İmparatoru Xiao Wen (471- 499) devrinde bu âile Luoyang’a göçmüştür(68). Xingshi Xunyuan’da, Zhanchi 輾 遲 ’ın Tabgaç âilesi olduğunu söylenmektedir(69). Bu âile için Çinli araştırıcılardan Dou Xuetian, Xianbei (70) ve Chen Lianqing ise Wuwang demektedir(71).

Jin Shu’da Wuwang Beyi Zhanguang adlı birinden bahsedilmektedir(72) ki Yao Weiyuan, Zhan adının yine bundan geldiğini söylemektedir(73).

Âile mensupları bugün Dunganlar (Hui; Çinli Müslümanlar) arasında görülmektedir. Bunlar Çin’in kuzeydoğusundaki Hedong’da yoğun olarak yaşamaktadırlar. Yine Yunnan, Shandong, Amur gibi yerlerde yayılmışlardır(74).

9. Chanyu 單 于 :

Tong Zhi’nın, XXIX. cildinde Hun hükümdarları olan Chanyu 單 于 ’lerin neslinden gelenlerin bu unvanı âile adı olarak aldıkları kaydedilmektedir(75). Bu ad Bai Jia Xing 百 家 姓’da da yer almaktadır(76). Xingshi Xunyuan de âile mensuplarının Chanyu’nün evladı olduğunu bildirmektedir(77).

Chen-Wang, Çin İmparatoru Yuan (M.Ö. 76-33) devrinde ve daha sonraları Hunlara verilen Çin prenseslerinden doğan ve Çin’e gelip Çinlileşenlerin de bu âile adını aldıklarını söylemektedir(78).

Bai Jia Xing Jieshuo Cidian 百 家 姓 解 說 辭 典’de kaydedildiğine göre Hunların Sol Bilge Beyi (Zuo-xian-wang 左 賢 王) Chubei 去 卑, Çinlilere tâbi olmuş ve âile adı olarak Chanyu 單 于 almıştır. V. ve VI. yüzyıllarda da Chanyu 單 于 neslinden gelenlerin aldıkları bu âile adı Chan 單 hâline dönüşmüştür. Bu âileler bugün Shaanxi’nin Pu Şehri’nde, Shandong Licheng’da, Fujian Quanzhou’da, Hunan Yiyang’da ve Shanghai’da yayılmışlardır(79).

Sonuç:

Türk milletine mensup bazı âilelerin Çin topraklarına yerleşip Çinlileştikleri tarihî bir hakikattir. Bu âilelerin nesli bugün de devam etmektedir. İçtimaî tetkiklerde milletleri teşkil eden en küçük birim olan âilelerin adlarına ve tarihlerine müracaat edilebilir. Bu makalemizde Helian, Suli, Lan, Liu, Lu, Huyan, Ai, Zhan, Chanyu adlı Türk menşeli âilelerin kaynaklardaki ilk görünüşlerini, adların yazılışlarını ve okunuşlarını, adlardaki değişmeleri, âilelerin göçlerini ve bugünkü yayılma alanlarını ele almaya çalıştık. Çinlileşen Türk âilelerinin mensupları Çin’de kurulan devletler içerisinde yüksek mevkilere gelmiş ve Türk milletindeki idârecilik ve askerlik vasıflarıyla temayüz etmişlerdir. Âilelerin çeşitli sebeplerle Çin’in değişik bölgelerine yerleştikleri ve bazen de birbirinden çok uzak mesafelerde küçük topluluklar hâlinde dağıldıkları anlaşılmaktadır. Bazı tarih kayıtlarından bu âilelerin Türk toplumu içerisindeki yüksek mertebelerini ve itibarlarını Çin’de de muhafaza ettikleri ve hatta Çin’e hâkim olan bazı imparatorların bu âilelerle evlilik bağları kurdukları görülmektedir. Âilelerin Çin devlet ve toplum yapısı içinde nasıl tesirli ve nüfuzlu olduğunu âile ve sülale kayıtlarındaki kimi ifadelerden anlamak mümkündür. Maalesef bu âile mensupları bugün dilleri, âdetleri ve hatta etnik terkipleri bakımından Çinli olmuşlardır. Onlara Türk atalarından kalan yegâne miras âilelerinin adlarıdır. Belli kâidelere göre verilen veya alınan bu adların çok kadim devirlere kadar takibi esasen mümkündür. Böylece tarih, kültür ve etnoloji gibi araştırmalarda âile adlarına müracaat edilerek çok mühim neticeler elde etmek mümkündür.

İktibas: Kürşat YILDIRIM – Türkiyat Mecmuası

(1) Köl Tigin Yazıtı, Güney/8 (Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul, 200942, s. 5).
(2) Mustafa Köymen, “Hsiung-nu’ların Tuku (T’u-ko) Kabilesi”, DTCF Dergisi, III/1, 1944, s. 51-59.
(3) Wang Quangen, Zhongguo Xingshi de Wenhua Jiexi, Tuanjie Chubanshe Yay., Beijing, 2000, s. 35-36.
(4) Wang Quangen, a.g.e., 54-56.
(5) Chen Shaoxin-Furuide, Taiwan Renkou zhi Xingshi Fenbu, Taipei, 1970, s. ii.
(6) TC, s. 441/b-444/b.
(7) YQD, s. 1398.
(8) CS, s. 3201.
(9) CS, s. 3206.
(10) WS, s. 79 vd.
(11) TC, s. 1444/b.
(12) TC, s. 474/b.
(13) CoS, s. 439.
(14) YQD, s. 1778.
(15) YQD, s. 1398.
(16) WS, s. 3011.
(17) Bilindiği gibi Tanshihuai’yın babası önceleri Hun ordusunda görev yapıyordu. Kabileler bilgeliği ve cesareti nedeniyle onun idâresi altında toplanmıştı (HHS, s. 2989).
(18) SKC, s. 838.
(19) YQD, s. 833.
(20) GBC, s. 457.
(21) HSHY, s. 101.
(22) TC, s. 452/a.
(23) DOU, s. 580.
(24) YQD, s. 1778.
(25) SC, s. 2890; HHS, s. 2945.
(26) WS, s. 3014; TC, s. 484/b.
(27) YHHT, s. 311.
(28) YQD, s. 1778.
(29) YQD, s. 1728.
(30) YWK, s. 231.
(31) YHHT, s. 700.
(32) YHHT, s. 701-702.
(33) SC, s. 2895.
(34) HSHY, s. 252-253; GBC, s. 251.
(35) WS, s. 3007.
(36) TC, s. 474/b.
(37) YQD, s. 1778.
(38) YQD, s. 1536.
(39) WS, s. 3008.
(40) YHHT, s. 1441.
(41) TC, s. 457/b.
(42) Çağatay Han’ın torunu Algu da Çin kaynaklarında A-lu-ku olarak kaydedilmektedir; Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, İstanbul, 2013, s. 367, 370.
(43) GBC, s. 173.
(44) HSHY, s. 485.
(45) CLY, s. 107.
(46) YQD, s. 1105.
(47) SC, s. 2890.
(48) SC, s. 2891.
(49) HHS, s. 2945.
(50) CS, s. 2550.
(51) HHS, s. 814.
(52) TC, s. 474/b.
(53) CS, s. 2644-2666.
(54) YQD, s. 1778.
(55) SuS, s. 12258-12263.
(56) CWD, s. 169.
(57) YQD, s. 610.
(58) CLY, s. 6; CWD, s. 169
(59) CLY, s. 9.
(60) HLP, s. 5.
(61) CWD, s. 2.
(62) CWQ, s. 3.
(63) YQD, s. 1360-1361.
(64) DOU, s. 10.
(65) YQD, s. 1778.
(66) WS, s. 3012.
(67) GBC, s. s. 382.
(68) CWD, s. 543.
(69) HSHY, s. 355.
(70) DOU, s. 798.
(71) CLY, s. 126.
(72) CS, s. 2725.
(73) YWK, s. 208.
(74) YQD, s. 995.
(75) TC, s. 474, a-b.
(76) YQD, s. 1778.
(77) HSHY, s. 328.
(78) CWD, s. s. 38.
(79) YQD, s. 1217.

Kaynakça ve kısaltmalar:

Chen Shaoxin-Furuide, Taiwan Renkou zhi Xingshi Fenbu, Taipei, 1970.
CLY- Chen Lianqing, Zhongguo Gudai Shaoshu Minzu Xingshi Yanjiu, Jilin Wenshi Chubanshe Yay., Changchun, 1993.
CoS- Zhou Shu, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1997.
 CS- Jin Shu, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1997.
CWD- Chen Mingyuan-Wang Zonghu, Zhongguo Xingshi Cidian, Beijing Chubanshe Yay., Beijing, 1994.
CWQ- Chen Mingyuan-Wang Zonghu, Zhongguo Xingshi Daquan, Beijing Chubanshe Yay., Beijing, 1987.
DOU- Dou Xuetian, Zhonghua Gujin Xingshi Dacidian, Jingguan Jiaoyu Chubanshe Yay., Beijing, 1997. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul, 200942 .
GBC- Gujin Xingshi Shu Bianzheng, Jianghsi Renmin Chubanshe Yay., Nanchang, 2006. XII. yüzyılda Teng Minshi tarafından kaleme alınmıştır.
HHS- Hou Han Shu, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1997. HLP- Xingshi Kaolue, Xue Hai Lei Bian, C. 100 içinde, Shanghai, Nüshası 1920. Bu kaynak Chen Tingwei tarafından 1831 yılında neşredilmiştir.
HSHY- Xingshi Xunyuan, Yuelu Shushe, Changsha, 1992. Âile ve sülâle adları üzerine Zhang Shu (1776-1847) tarafından kaleme alınan bir kaynaktır.
Köymen, Mustafa, “Hsiung-nu’ların Tuku (T’u-ko) Kabilesi”, DTCF Dergisi, III/1, 1944, s. 51-59
SC- Shi Ji, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1997. SKC- San Guo Zhi, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1997.
SuS- Song Shi, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1997. TC- Tong Zhi, Shangwu Yay., Shanghai, 1935.
Wang Quangen, Zhongguo Xingshi de Wenhua Jiexi, Tuanjie Chubanshe Yay., Beijing, 2000.
WS- Wei Shu, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1997.
YHHT- Yuan He Xing Zuan, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 1994. Tang İmparatoru Xian Zong’un emriyle Lin Bao tarafından yazımına başlanan ve 812 yılında tamamlanan bir tür âile adları ansiklopedisidir. Kaynakta 1232 ad vardır. Kaynağın Cen Zhongmian tarafından yapılan tahkikli nüshasından istifade edilmiştir.
Yıldırım, Kürşat, Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, İstanbul, 2013.
YQD- Yuan Yida-Qiu Jiaru, Zhongguo Xingshi Dacidian, Jiangxi Renmin Chubanshe Yay., Nanchang, 2010.
YWK- Yao Weiyuan, Beichao Huxing Kao, Zhonghua Shuju Chuban Yay., Beijing, 2007.

Yazan Editör - Nis 20 2019. Kategori Dünya, Gündem, İktibas, Kültür Sanat, Türk İslam. Bu yazıya yapılan yorumları takip edebilirsiniz RSS 2.0. Bu yazıya yorum yapabilir ve geri izlemede bulunabilirsiniz